جای خالی کتاب در سبد خانواده و موانع پیش روی فرهنگ کتابخوانی را برداریم (بخش 3)

● صدها کتاب خطی و چاپ سنگی در شرف نابودی
از یک سو کوشش دستگاه های فرهنگی کشور مبین توسعه کتابخانه و کتابخوانی و نشر و تبلیغ کتب است، از دیگر سو صاحب نظران امور فرهنگی و علمی توصیه می کنند فرهنگ و عادت کتابخوانی و انس با کتاب می باید از دوران کودکی و حتی پیش از تولد، در گوش جان نونهالان زمزمه شود تا در بزرگسالی با کتاب و مطالعه مانوس شوند. ولی از جایی دیگر مطلع می شویم صدها کتاب خطی و چاپ سنگی که نشانگر ارکان پرارزش تمدن ایرانیان و فرهنگ اسلامی است، در غبار بی توجهی مسئولان ذیربط در کتابخانه مراغه در شرف تخریب است:
«سعید اصغری» مسئول کتابخانه های عمومی شهرستان مراغه به «ایرنا» گفته است: «کتب خطی و چاپ سنگی کتابخانه عمومی مراغه از موقوفات مرحوم «میرمصیب موسوی» به این کتابخانه، نیازمند ترمیم و آفت زدایی است. » به گفته وی، ۱۸۶ جلد کتاب خطی و ۶۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی وقف این مرحوم به کتابخانه عمومی مراغه، در شرایط بسیار نامساعدی نگهداری می شوند و ایجاد شرایط خاص نگهداری ؛ ترمیم و آفت زدایی این کتاب ها نیازمند تامین اعتبار است.
وی ضمن درخواست کمک از خیرین فرهنگ دوست شهرستان مراغه برای حفظ و نگهداری این کتب، گفته است: «حفظ و نگهداری این کتاب ها برای تحویل به نسل های بعدی و حفظ اعتبار این کتابخانه، ضروری است.»
کتاب، ماندگارترین سند هویت حقیقی و حقوقی هر جامعه و... و اصلا تاریخ و نشانه زندگانی بشر است و ایران و ایرانی یکی از سرزمین ها و مردمان دیرینه کشورها است که رویکرد به کتاب داشته و جایگاه کتاب و نقش مکتوبات و حکاکی در سنگ نوشته ها و... و... در جغرافیا و زندگی میهن مان همچنان مشهود و موجود است. هنوز پس از قرن ها، دست نوشته ها و کتب چاپی پدید آورندگان در کشورمان در مراکز فرهنگی و آرشیوهای معتبر جهانی جایگاه مورد توجه و مأخذ و منابع فرهنگی و ایران شناسی محققان جهانی هستند.
... و هنوز از دل و جان «گوته» آلمانی درباره موقعیت والای حافظ، می خوانیم که: «ای حافظ! در این سفر دور و دراز و کوره راه های پرنشیب و فراز همه جا نغمه های آسمانی تو رفیق راه و تسلی بخش دل ماست. ای حافظ مقدس، آرزو دارم که همه جا در سفر و حضر، در گرمابه و میخانه با تو باشم...
... فرهنگ و زبان و ادبیات مکتوب به رغم حوادث گوناگون طی قرن ها می بینیم که همچون همیشه گذشته خود، پایدار مانده است. پس می توان به یقین، تکرار کنیم که پدیده های نوین الکترونیکی و دیجیتالی و... اگرچه مقتضی زمان و در راستای انتظار پویایی و تحولات فکری انسان هستند، اما هرگز در متن و سرلوحه فرهنگ کتاب و کتابخوانی ما قرار نخواهند گرفت. تتبعات و پدیده های نو مختص این زمانه نیست. آنچه ماندگار مانده و می ماند، تولیدات فرهنگی- کتاب- والفت نسل ها با این «دوست مهربان و شکیبا است. با این همه، هرگاه صحبت از کتاب و کتابخوانی بوده و می شود، بعضی ها چند معضل را پیش می کشند: یکی گرانی نرخ کتاب، کمبود وقت و... و فراوانی و در دسترس بودن محصولات مختلف فرهنگی- هنری از قبیل، فیلم های سینمایی، بازی های رایانه ای، اینترنت و... البته باید نوشت در سال های گذشته دستگاه های فرهنگی و رسانه های ملی و نوشتاری در توسعه فرهنگ کتابخوانی و ایجاد امکانات، چندان پیگیری فراگیر و پاسخگوی ضرورت این مقوله فرهنگی نبوده اند لیکن این واقعیت دور از انتظار نیست که مردم و بویژه اهل کتاب از هر نسل و به رغم در دسترس بودن دیگر وسایل ارتباطی و سرگرمی های هنری- تفریحی، این موردها را دور می زنند و کتاب و کتابخوانی را ارجح بر سایر پدیده های فرهنگی می دانند.
به گفته یکی از صاحب نظران، کتاب در کشور گران نیست به همین خاطر نباید مسایل اقتصادی را دستاویز عدم خریدن و مطالعه کتاب قرار داد.
● تأثیر رسانه ها در گسترش کتابخوانی
عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی بر این نظر است که چنانچه اقدامات لازم و نظارت صحیح بر چاپ کتب انجام شود، مردم به سوی کتابخوانی روی می برند. «ولی اسماعیلی» با تاکید به این که کتاب و کتابخوانی بخشی از فرهنگ اسلامی و ملی ما است، با ابراز تأسف می گوید که در سال های گذشته به کتابخوانی بهای زیادی داده نشده و هفته کتاب می تواند به عنوان یکی از ابزارهای ترویج این فرهنگ تأثیرگذار باشد. به گفته وی امروزه با پیشرفت تکنولوژی و جایگزینی ابزارهای جدید همچون اینترنت و رسانه های مختلف صوتی و تصویری به عنوان یک آسیب جدی فرهنگی باعث کمرنگ شدن فرهنگ کتابخوانی شده است. خواسته ما این است که برای اشاعه این فرهنگ، بررسی کیفیت کتاب ها در دستور کار قرار گیرد.
به باور «اسماعیلی» اکنون در کشور ما فضای مطالعه برای هر هشتاد نفر، یک متر است در صورتی که بر طبق استانداردها برای این عده افراد می بایست هشت متر باشد که این امر نیازمند بازنگری است.
وی همچنین با اشاره به این که در بیشتر نقاط محروم و شهرهای مرزی، کتاب های کتابخانه ها به روز نبوده، فضای مطالعه این نوع کتابخانه ها را نامناسب قلمداد می کند.
این نماینده مجلس شورای اسلامی، با طرح نقش صدا و سیما و سایر رسانه ها در نهضت کتابخوانی، معتقد است این رسانه های جمعی می توانند در گسترش کتابخوانی کشورمان تاثیرگذار باشند.
وی راه اندازی نمایشگاه های مختلف کتاب و حمایت های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از کتاب و کتابخوانی را مثبت ارزیابی می کند: «اگر اقدامات لازم در زمینه کتابخوانی به درستی اعمال شود و نظارت صحیح بر چاپ کتاب ها از سوی ارشاد صورت بگیرد، مردم به سوی کتابخوانی سوق داده می شوند. در نتیجه آمار بسیاری از جرایم در جامعه فرهنگی کتابخوان، پایین می آید.»
● حل فقر کتابخوانی در گرو پیش نیازهاست
«حل فقر کتابخوانی در گرو رفع پیش نیازهاست چرا که با بررسی آنها بهتر می توانیم در این سیر قدم برداریم.»
«مرتضی طلایی» عضو شورای شهر تهران، با این نگاه به موضوع کتاب و کتابخوانی، ایجاد انگیزه، دغدغه مطالعه و احساس نیاز به کتاب در میان مردم را از جمله پیش نیازها می خواند و با ابراز تاسف می گوید: نه تنها در موضوع فرهنگ و کتابخوانی که در بسیاری از مسایل با این مشکل مواجه هستیم.
به گفته وی بایستی کتاب و کتابخوانی را چنان ملکه ذهن مردم کنیم که با دور بودن از مطالعه، گویی کمبودی دارند «وقتی فاصله بین اهل کتاب و غیراهل آن محسوس شود، آن گاه نظیر کسب ثروت، همه مردم سعی می کنند به مطالعه روی آورند.
عضو شورای شهر تهران، اهدای کتاب به کتابخانه های مدارس و مساجد و توسعه کتابخانه ها و تصویب مصوباتی در این زمینه را از جمله فعالیت های این شورا در زمینه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی در کشور ذکر و موضوع نشر کتاب را به عنوان یکی از مسایل مهم این عرصه قلمداد می کند.
جلوه بخشیدن به فرهنگ کمرنگ کتاب و کتابخوانی، زمینه ساز ایجاد فضای مناسب نقد و پردازش دانایی و تولید اندیشه متعالی است.
پویایی فکر و پاکیزگی روح با مطالعه و آگاهی میسر و مهیا می شود. انسان دانا و خردگرا در هرشرایطی مسیر پرصفا و دل انگیز را بر راه سنگلاخ و غبارآلود ترجیح می دهد. انسان می تواند ناهمواری های گذر زندگی و اوقات آسودگی- فراغت- خود خلوت و شلوغ جامعه را به باغستانی روحنواز تبدیل کند. به نظر می رسد توسعه و عادت کتابخوانی بدان علت که نیاز روانی و تأمین گر اهداف معنوی و مادی هر انسان است، در قبال مسایل متعدد در حوزه زیستن، چندان سخت نیست.
تبلیغ، در ذات خود، انگیزه می آورد و انگیزه، کنجکاوی، هر آنچه در این باره تبلیغات شود، اطمینان بیشتر عادت قشرهای جامعه نسبت به کتاب و کتابخوانی افزوده می شود. نتایج چنین پندار و اقداماتی را به صورت نمونه هایی در این شماره می خوانیم اگر چه شما هم در مترو و اتوبوس و نمایشگاه ها و... دیده اید.
● ایرانیان در کتابخوانی از کشورهای دیگر عقب نیستند
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با بیان این که مردم ایران در زمینه کتابخوانی از کشورهای دیگر عقب نیستند و کشورمان مهدپرورش اندیشمندان بزرگ و نامدار است، که با مطالعه به درجات علمی نایل شدند، می افزاید: «ما نباید خود را عقب تر از کشورهای دیگر بدانیم.»
«محمدحسین صفارهرندی» درباره مدت زمان کتابخوانی در کشور، با ابراز تأسف از آن که ۱۰سال پیش بررسی هایی درخصوص کتابخوانی در کشور شد که نشان داد ایرانیان در روز دو دقیقه کتاب می خوانند می گوید اکنون هر گزارشگری در مورد وضعیت کتابخوانی در کشور می نویسد به همان آمار رجوع می کند در حالی که درست نیست و مدت زمان کتابخوانی توسط مردم افزایش یافته است. وی با اشاره به نتایج آمارهایی در تهران درخصوص کتابخوانی می افزاید: «براساس برآورد اروپایی ها میزان مطالعه مردم اروپا کمتر از پنجاه درصد است.» مقام ارشد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در عین حال تصریح می کند: «ما باید وضع موجود کتابخوانی را نیز تغییر و در جهت ترویج آن، تبلیغات گسترده انجام دهیم.» وی در این راستا در سخنان پیش از خطبه های نمازجمعه بیست و چهارم آبان ماه پیشنهاد می دهد که هرهفته در تریبون نمازجمعه یک کتاب خوب به مردم معرفی شود.»
با «محمود آموزگار» رئیس ستاد ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب های کاربردی و دانشگاهی، در محل برگزاری نمایشگاه، گفت وگو می کنم. وی در بخشی از صحبت های خود، به ارزیابی اجمالی از موقعیت و وضعیت کتب خارجی در کشور و نبود منابع کلاسیک مورد نیاز دانشجویان در یک کتابفروشی -مرکز می پردازد و سپس پیرامون وضعیت کتابخوانی و دلیل وضعیت مطالعه، نقطه نظرات خود را بیان می کند: در «علت یابی این بحث می باید چند موضوع مورد نظر قرار گیرند که به نظر من از ارتباط آن ها می شود نتیجه واحدی گرفت، تیراژ محدود ۲و ۳ هزار نسخه ای و زمان اندکی که سرانه مطالعه می شود.» وی به مقایسه وضعیت مطالعه کتاب در جامعه با کشورهای دیگر می پردازد: «در کشورهای دیگر، مردم در اتوبوس، مترو و جاهای دیگر، کتاب مطالعه می کنند که بسیار چشمگیر است.» در مورد کتابخوانی در جامعه، این اعتقاد را دارد که پایین بودن تیراژ کتاب و سهم ناچیز هر فرد از مطالعه به عنوان عواملی تاثیرگذار در پروسه کتابخوانی، به وضعیت کپی رایت باز می گردد و می افزاید:«اغلب دوستانی که مخالف پیوستن کشورمان به قانون کپی رایت هستند، بحث گریز از پرداختن حق ناشر اصلی را مستمسک ادعای خود می کنند در حالی که به اعتقاد من باید از زوایای دیگر به مقوله کپی رایت بپردازیم. تصورم بر این است وقتی که قریب پانزده سال رساله شیخ مرتضی انصاری در دانشگاه «مک گیل» تدریس می شود اما وقتی که جناب استاد محقق و اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان رشته حقوق حتی اسم مرحوم شیخ مرتضی انصاری به گوششان نخورده است، این واقعیت نشان دهنده اوضاع بدی نسبت به مقوله مطالعه ما است که با آن مواجه هستیم. با توجه به این که پیشینه غنی فرهنگی داریم اعتقادم بر این است که ما حرف های زیاد در حوزه های مختلف برای دنیا تعریف می کنیم ولی به علت نپیوستن به قانون کپی رایت، خودمان را محروم می کنیم.»
...گاه تلاطم امواج دریا در سواحل می تواند مردمانی بی توجه به نکات احتیاطی را با پیشامدهایی ناخرسند رو به رو کند. از منظر دیگر غفلت در توسعه، تعمیق و ترغیب قشرهای مختلف مردم -که ظاهرا نوعی سهل نگری در پرورش فرهنگ کتابخوانی است- می تواند کارکرد همان یال های کوچک آب دریا در ساحل به نظر بدون دغدغه را داشته باشد.
مدیریت فرهنگی جامعه که سکاندار تنویر فکر، سلامت، آرامش روان و زمینه سازی پروراندن آگاهی و دانش جامعه است، همانا کسانی اند که گهواره تمدن و هویت، میراث های ادب و هنر و تربیت، پایداری اعتلای سرزمین و معارف ملی- اسلامی، تعالی افکار و وسعت بخشیدن اندیشه اندیشه ورزان و فرهیختگان را به تحرک پرورش، آموزندگی و هدایت صالحانه و عالمانه را وا می دارند. در هر جامعه ای چنانچه متولیان ذیربط بتوانند فرهنگ، باورها و شناسنامه فرهنگ را به خوبی بشناسند، موفقیت شان در تحقق برنامه های تحت مسئولیت آنها چشمگیر و ماندگار می شود. باور و نظرمان بر این است که اگر مسئولان و مدیریت کلان در بخش فرهنگی و پرورشی ذهن و روان، همین دیدگاه ها، صحبت ها و تکاپوهای مناسبتی که سال به سال عمدتا متجلی می شود در طول سال پیگیر باشند و از تئوری و نمونه های کوچک، به عمل کلان و در سطح فراگیر کشورمان برتابانند و برنامه ها احیانا دچار افت و نسیان نشوند، به یقین بسیاری از پیچیدگی ها و ناهنجاری ها در ابعاد جامعه کاهش می یابد ضمن آن هزینه های قصور در ترویج معارف و کتاب و کتابخوانی تقلیل می یابد. هنر در آن نیست که تنها به دانشمندان و فلاسفه و مخترعان و... و... نیاکان استناد کنیم، بلکه هنر در این است که چقدر توانسته ایم ردپای عشق و حکمت و فرهنگ پروری آنان را بگیریم.